Historia budowy sosnowieckiego ratusza

Artykuł dodany / Maj 16, 2013

„Miasto Sosnowiec wraz ze swoimi obywatelkami i obywatelami niech rośnie, niech rozwija się na chwałę i pożytek najjaśniejszej RP – niech żyje!”  – takimi oto słowy Czesław Jankowski, burmistrz Sosnowca w latach 1919-20, zakończył swe wystąpienie podczas uroczystego otwarcia gmachu Ratusza. Ale zanim do tego doszło, miasto musiało się sporo naczekać. Poznajmy koleje losu budowy reprezentacyjnego gmachu sosnowieckiego magistratu, który mieści się tam od lat 30. XX wieku, aż do dziś. Początki Pierwszą siedzibą władz miejskich Sosnowca, od momentu jego powołania w roku 1902, były kamienice Karola Trzaski-Michałowskiego przy ulicy Mikołajewskiej 6-8 (obecnie Kołłątaja – zdjęcie 01) – ta sama, w której w latach 1919-1920 mieszkała Pola Negri. Do momentu zakończenia prac wykończeniowych wszelkie urzędowe sprawy były załatwiane przez urzędy gminne w Dąbrowie i Gzichowie. W Przemysłowo-Handlowym Kurierze Sosnowieckim (6/1903) zamieszczono notatkę, w której opisana jest wizyta w Sosnowcu J. E. Gubernatora Piotrkowskiego, radcy tajnego, K. K. Mullera. W piątek 6 stycznia 1903 roku o g. 13.30 został powitany u wejścia domu Michałowskiego przez Naczelnika Powiatu „a w Sali posiedzeń p. Henryk Dietel ofiarował mu w imieniu obywateli i przemysłowców chleb i sól. J. Ekscelencja obszedł wszystkie pokoje magistratu, zwiedził również dom Zarzyckiego, w którym mieszczą się dalsze ubikacje magistratu m. Sosnowca, poczem proboszcz prawosławnej parafii m. Sosnowca Lewiekij powitał J. Ekscelencję w mieście, świeżo powstałem”. Ze względu na skromne, jak na stutysięczne miasto warunki, wynajmowano jeszcze inne lokale w mieście – m.in. przy ul. Sadowej 10 (zdjęcie 02)  oraz Fabrycznej (lokal należący do miejskiego architekta Pomianowskiego). Generowało to dodatkowe koszty dla kasy miejskiej. W roku 1915 urzędnicy przenieśli się do dwupiętrowej oficyny w kamienicy czynszowej przy ul. Warszawskiej 6, będącej własnością rodziny Mrokowskich (zdjęcie 03). Taki stan rzeczy miał przetrwać, jak się okazało, aż do roku 1934. Obie lokalizacje, zarówno przy ul. Kołłątaja jak i przy ul. Warszawskiej, były o wiele za małe jak na prężnie rozwijające się miasto, a warunki pracy urzędników były iście spartańskie. Palącą potrzebą stała się budowa ratusza z prawdziwego zdarzenia. Obok powodów ściśle praktycznych, istotne były także względy reprezentacyjne – bądź co bądź Sosnowiec w okresie międzywojennym był w pierwszej dziesiątce miast w Polsce pod względem ilości mieszkańców. Ta wysoka pozycja w rankingu nie była poparta jednak wysokością osiąganych dochodów, co więcej, tuż po zakończeniu I wojny światowej, miasto nie posiadało nawet żadnego własnego budynku ani parceli (60% powierzchni gruntów należało do Sosnowieckiego Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych i Gwarectwa Hr. Renard). Zabudowa Sosnowca powstawała bez żadnych planów, była bardzo przypadkowa i pozbawiona infrastruktury techniczno-sanitarnej. Zdjęcie 01 – ul. Kołłątaja 6-8 Zdjęcie 02 – ul. Sadowa 10 Zdjęcie 03 – ul. Warszawska 6 Nowe Centrum W roku 1918 Niemcy, którzy okupowali Sosnowiec od roku 1915, zlecili krakowskiemu architektowi i urbaniście – prof. Janowi Rakowiczowi (żył w latach 1851 – 1926, ciekawostką jest, że jako kierownik Biura Regulacji Miasta Krakowa opracował plan rozbudowy miasta) – opracowanie perspektywicznego planu zabudowy Sosnowca. Osią nowego centrum miała stać się nowa ulica Pierackiego (dzisiejsza Al. Zwycięstwa) z ratuszem, wokół którego zaplanowano coś na kształt rynku, czy też centralnego placu. Plany te musiały czekać na urzeczywistnienie aż do przełomu lat 20. i 30. Korzystając ze środków tzw. pożyczki ulenowskiej[1] rozpisano wtedy serię konkursów na budowę gmachów użyteczności publicznej, które zostały wybudowane już w latach 30.: ubezpieczalnia społeczna (1933 r.), siedziba Izby Przemysłowo-Handlowej (1932), bank „Społem” (1935, znany także jako Dom Tropałłera), poczta (styczeń 1936), Gimnazjum im. Emilii Plater, centrala telefoniczna. Najważniejszym budynkiem okolicy, którą można nazwać Nowym Centrum, miał stać się ratusz. Planowano, że reprezentacyjna arteria centrum miasta będzie biec dalej od ratusza, aż do Przemszy. Wokół niej miały powstać nowe kwartały zabudowy[2]. Decyzja o budowie Środki na budowę ratusza znalazły się roku 1933, kiedy to powstał w Polsce Fundusz Pracy. Była to instytucja mająca na celu łagodzenie skutków bezrobocia będącego wynikiem światowego kryzysu zapoczątkowanego krachem na Wall Street w roku 1929. Pożyczki udzielane przez Fundusz pozwalały sfinansować inwestycje, które w innym przypadku nie mogłyby być prowadzone (np. roboty publiczne w wielu miastach Polski). Zarząd Miejski Sosnowca wystąpił do Funduszu o pożyczkę na wykonanie szeregu prac o charakterze publicznym, tj. budowę ratusza (527 tys. zł.), basenu (156 tys. zł.), strategicznego mostu na Przemszy (80 tys. zł.), założenie parku miejskiego (132 tys. zł.). pożyczka na budowę ratusza została przyznana i w dniu 5 lipca 1933 roku Komisaryczny Prezydent m. Sosnowca Wincenty Kuźniak podjął decyzję o rozpoczęciu prac. Decyzja została zatwierdzona 26 lipca tegoż roku przez Wojewodę Kieleckiego, Władysława Dziadosza. W lutym 1934 roku nabyto od Towarzystwa Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowca SA teren o powierzchni 7.240 m2 (drogą zamiany za grunt o powierzchni 8.543 m2 przy ul. Dalekiej), znajdujący się na hałdach pozostałych po hucie cynku Emma (zdjęcie 04). Oprócz ratusza w tym miejscu miała biec dalsza część ul. Pierackiego wraz z zabudową (o czym była mowa powyżej). Zdjęcie 04 – hałdy po Hucie Emma Zdjęcie 4a – magistrat po wybudowaniu Zdjęcie 4b – ratusz tuż po wybudowaniu Konkurs 10 września 1933 roku rozpisano konkurs zamknięty na projekt magistratu. Do udziału w nim zostali zaproszeni przede wszystkim architekci z Sosnowca – Rudzki, Wąs, Telatycki, Filipczyński. O projekt poproszono także dwóch uznanej sławy architektów – Czesława Przybylskiego (wybitny przedstawiciel modernizmu) oraz Jerzego Struszkiewicza. W założeniach konkursowych zapisano, że styl budynku powinien być oparty na motywach klasycznych, ponadto istotne było usytuowanie budynku w osi nowoprojektowanej drogi przez hałdy (ówczesna ulica Pierackiego, obecnie Aleja Zwycięstwa) oraz wartość gospodarcza planu. Szczególnie interesujące jest motto konkursu: „Nie dawnością i historecznemi tradycjami ale pracą – tem prawdziwem dostojeństwem człowieka i obywatela szczycić się może gród Sosnowiec”. Przewidziano 1.000 zł. wynagrodzenia za szkic i tyle samo nagrody za zakupione projekty. W odpowiedzi na zapytania przysłano 5 projektów (przy czym ostatni projekt nadesłano 1 dzień po terminie, ale ze względu na krótki okres czasu na przygotowanie ofert, zgodzono się aby go nie odrzucać ) jednak w opinii Komisji Konkursowej „żaden nie może być postawiony na pierwszym miejscu”. Projekty Prace konkursowe niestety nie zachowały się ani w archiwum miejskim ani w archiwum państwowym. Aby wyobrazić sobie jak poszczególni architekci widzieli budynek magistratu, należy posłużyć się opinią sądu konkursowego (w składzie którego byli: Komisaryczny Prezydent Miasta W. Kuźniak, członek rady przybocznej J. Bereszko, architekci W. Piotrowski i W. Krzyżanowski[3]). Wg niej żaden ze zgłoszonych projektów nie mógł zostać zrealizowany ze względu na szereg wad. Poniżej krótko opisane są główne zarzuty do poszczególnych prac (pisownia oryginalna zaczerpnięta z opinii konkursowych): 1 – godło ZARYS, autorzy: Telatycki/Wąs Budowla o masach poprzerywanych, o wąskiem przedpolu, nie daje z żadnej strony spokojnego widoku. W rzutach poziomych poza szczegółowymi zaletami brak dobrych schodów i przejrzystej komunikacji. Przedpokój prezydialny źle rozwinięty, brak dostatecznego związania środków korpusu z bocznemi – są więc miejsca ciemniejsze i martwe. Rozwiązanie sali obrad wadliwe z powodu nasunięcia jej oś korytarza. Fasady mało charakterystyczne. 2 – godło Forum Publicum, autor: W. Filipczyński (prowadzi działalność w Sosnowcu przy ulicy Wiejskiej 8 (dziś Kierocińskiej) Zbyt rozległe podwórze – zajmuje zbyt wiele placu. Główne wejście od początku pogmatwane, segmentowy występ korytarza przy sali nie rozwiązuje tej części gmachu szczęśliwie. Układ biur poprawny ale dojścia do nich nie wykluczają pomyłek. Fasady oparte na niewłaściwych wzorach XIX wiecznych. 3 – godło „13”, autor: T. Rudzki Budowla usytuowana na całym niemal placu, ale jej tarasowe wyskoki od frontu gmachu ku tyłowi dają większe poczucie przestrzeni. Dwa wejścia do gmachu, z dwóch przeciwnych stron, stwarzają niepożądaną komunikację przelotową. Wadliwe rozmieszczenie klatek schodowych. Ustępy publiczne po obu stronach reprezentacyjnego portyku niedopuszczalne. 4 – godło „Dwa młoty na pierścieniu”, autor: J. Struszkiewicz Kubatura mylnie obliczona, elewacje pomniejszają zalety rzutów poziomych, które są przejrzyste, celowe i nie pozbawione świeżości. Formy elewacji nie odpowiadają wnętrzu, nie związanie wieży z resztą mas budynku dalekiego od cech monumentalnych dzieł klasycznych. 5 – godło „WIT”, autor: W. Gąsiorowski (Kielce) Sytuacja – korzystniejsze byłoby przesunięcie [gmachu]  na tylną krawędź placu. W rzutach uderza przesadna ilość wejść i za obszerna rozbudowa przyciemnionych sieni po obu stronach głównej klatki schodowej. Układ biur nie przemyślany. Nieczem nieusprawiedliwiona kopuła na korpusie środkowym nie przyczynia się do nadania budynkowi właściwego wyglądu. Na polecenie W. Kuźniaka, architekt miejski Stanisław Dankowski[4] wykonał szkicowy projekt gmachu Ratusza bazując na pozytywnych elementach pięciu nadesłanych prac konkursowych. Eklektyczny koncept Dankowskiego zyskał przychylność Sądu Konkursowego. Poniżej przytoczona jest opinia W. Krzyżanowskiego, na podstawie której podjęto decyzję o budowie: „(…) przewyższa zaletami rzutów poziomego i [jest] spokojniejszy. W monumentalnym zakroju elewacji nawiązuje nieco do nr 1 ale bardziej umiejętnie naświetla węzły korytarza i znacznie lepiej wygląda architektura zewnętrzna. Niedociągnięcia: główne wejście zdławione, silniejsze zaakcentowanie początku obu głównych klatek schodowych, rozwiązanie galerii nad głowami prezydium w sali radzieckiej jest pomyłką – raczej [należy] umieścić 2 boczne galerie przy klatkach schodowych. Fasada – zbędne okno w końcówkach korytarzy.” Zdjęcie 05 – pasy lizen Zdjęcie 06 – fryz pod gzymsem Zdjęcie 07 – panorama Budowa Prace budowlane rozpoczęto w połowie października 1933 roku a ukończono w końcu sierpnia roku następnego (zdjęcia 04a i 04b; drugie zdjęcie przedstawia świeżo wybudowany budynek magistratu, w tle od lewej strony widać wyburzoną w 1938 cerkiew św. Mikołaja, willę Gallota i gimnazjum E. Plater). Roboty przy niwelacji terenu prowadzone były są za pieniądze uzyskane z Funduszu Pracy. Całość prowadzona była systemem gospodarczym, w szczególności siłami bezrobotnych (w Sosnowcu było ich wtedy ok. 7 tys.). Nie obyło się bez komplikacji – w październiku roku 1933 roku miał miejsce strajk robotników miejskich pracujących przy niwelacji terenu na hałdach, na których miał stanąć Ratusz. Robotnicy pracujący na pierwszej porzucili pracę, domagając się podwyżki płac z trzech na 4 zł. dziennie. Po krótkich tłumaczeniach prowadzonych przez pracowników Magistratu druga zmiana wróciła do pracy. Komitet Budowy tworzyli: Komisaryczny Prezydent Miasta Kuźniak a potem H. Almstaedt, członkowie rady przybocznej J. Bereszko, E. Salak, A. Likiernik, J. Hackenberg, naczelnik H. Mroczkowicz oraz arch. Stanisław Dankowski. Koszt wybudowania ratusza wraz z urządzeniem sali Rady Miasta, sali posiedzeń Zarządu Miejskiego oraz sal dla poszczególnych klubów radnych zamknął się w kwocie 620 tys. zł. Warto odnotować, że 2 września 1933 roku Prezydent Sosnowca otrzymał upomnienie od Ministra Spraw Wewnętrznych, który żądał sprawozdania wyjaśniającego podjęcie decyzji o budowie. Powoływał się on na zakaz wznoszenia przez związki komunalne nowych lub rozbudowę istniejących budynków do 1 kwietnia 1935 roku. W odpowiedzi Prezydent Sosnowca stwierdził, że na ogólnopolskiej konferencji ws. Funduszu Pracy kładziono nacisk na inwestycje samorządowe w Zagłębiu Dąbrowskim. Samorząd zrealizował ten postulat dodatkowo angażując do budowy przede wszystkim bezrobotnych. Innym argumentem była znaczna wysokość czynszu w siedzibie magistratu przy ul. Warszawskiej. Należy przypuszczać, że tłumaczenia odniosły skutek i władza centralna już więcej nie rzucała kłód pod nogi sosnowieckiemu samorządowi. Gmach Koniec końców, w Sosnowcu powstał ratusz w formie kubicznej bryły na rzucie zbliżonym do litery H. Budynek centralny okalają wysunięte przed front i tył dwa skrzydła. Wszystkie elewacje są zorientowane wertykalnie poprzez zastosowanie lizen[5] (zdjęcie 05), które są jedynym, obok płaskiego fryzu pod gzymsem (zdjęcie 06), architektonicznym detalem. To realizacja jednej z podstawowych cech modernizmu – pozbawienie fasady wszelkich dekoracji i skupienie się na funkcjonalnej stronie budowli. Zdjęcie 08 – zablendowane pasy lizen Zdjęcie 09 – elewacja boczna Zdjęcie 10 – ryzalit Ogromne wrażenie spokoju, harmonii i elegancji odnosi się patrząc na front gmachu (zdjęcie 07). Podłużny budynek główny z równo rozłożonymi oknami dopełniają usytuowane po bokach budynki boczne, które są zamknięte zablendowanymi pasami lizen (zdjęcie 08). Elewacje boczne są 3-osiowe, przy czym oś środkowa jest wyróżniona wysuniętym potrójnym pasem lizen (zdjęcie 09). Jest to sposób na zaakcentowanie bocznych klatek schodowych – czyli raz jeszcze forma budynku podkreśla jego utylitarność (pionowy bieg klatek – podłużne lizeny). Tylną elewację wyróżnia mocno wyodrębniony półokrągły ryzalit (zdjęcie 10) zakłócający kubiczność budynku, w którym  mieści się sala narad oraz sala posiedzeń Rady Miejskiej. Podobnie jak od frontu, również z tyłu budynku zastosowano zablendowane pasy lizen jako element dekoracji bocznych skrzydeł. Wszystko to podkreśla symetryczność całego rozwiązania architektonicznego. Orzeczenia znawców, w tym m.in. Wacława Krzyżanowskiego, mówiły o konieczności oczyszczenia przedpola gmachu, aż do Alei 3 Maja, w celu jego dobrej ekspozycji (zdjęcie 11). Niestety ten postulat nie został spełniony – zasadzono dwa rzędy drzewek na reprezentacyjnym deptaku, będącym środkowa osią ówczesnej ul. Pierackiego (zdjęcie 11). Drzewka rozrosły się przesłaniając w dużej części widok na gmach ratusza (zdjęcie 12). Wnioski z przeglądu budynku obejmowały ponadto konieczność większego uzbrojenia trzech portali drzwi wejściowych oraz uzupełnienie elewacji frontowej o herb Sosnowca (ale bez napisu na fasadzie). W sali radzieckiej na 2 piętrze postulowano „zmniejszenie skali ornamentu na pilastrach i większe ich zharmonizowanie ze skalą dolnych ozdób nad drzwiami do lóż prowadzącymi” (pisownia oryginalna). W prawym skrzydle stwierdzono nieznaczny ruch fundamentu i zauważono, że posadzka nie wszędzie została równo położona. W suterenach planowano zorganizować schron przeciwgazowy. Uzupełniając wątek terenu wokół ratusza, zacytuję fragment artykułu P. Jaworskiego: „W latach czterdziestych i pięćdziesiątych uzupełniono istniejącą zabudowę pierzejową przed ratuszem, wznosząc budynki o zredukowanej kompozycji, pozbawione symboliki i dekoracji. Proste bryły z oszczędnym detalem. Plac przed budynkiem, który miał pełnić funkcję rynku, wykorzystano jako parking.”[6] Zdjęcie 11 – ul. Pierackiego (dzisiejsza Al. Zwycięstwa) Zdjęcie 12 – przedpole oczyszczone Zdjęcie 13 – przedpole Wielkie Otwarcie Uroczyste otwarcie nowo wybudowanego Ratusza nastąpiło 7 grudnia 1934 roku w obecności Wojewody Kieleckiego Dziadosza, byłych prezydentów miasta Sosnowca oraz starosty będzińskiego Boxy. Oprócz nich w ceremonii uczestniczyło wielu innych znamienitych gości. Warto odnotować listę zaproszonych gości, na której obok przedstawicieli duchowieństwa (księża, gmina żydowska, pastor) znaleźli się przemysłowcy: Malplat, Condamin, Dophen, Brockard, Gadomski, Zieleniewski, Włodzimierz Dietel, Servau, Jaguczański, Dupanloup, Pirszel, Żukowski, W. Schoen, Bielecki, Landau, Andrzej Woźniak, Kraupe, Lamprecht, Wesserberger. Nabożeństwo w kościele parafialnym p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny odprawił  ks. kanonik Jankowski. Uroczysty pochód przeszedł ulicami Małachowskiego – Pierackiego. Z wielu przemówień warto szczególnie wyróżnić jedno – byłego prezydenta miasta, Czesław Jankowskiego. Pod koniec swego wystąpienia wzniósł okrzyk: „Miasto Sosnowiec wraz ze swoimi obywatelkami i obywatelami niech rośnie, niech rozwija się na chwałę i pożytek najjaśniejszej RP – niech żyje!”. Pod koniec uroczystości zaśpiewał chór pracowników ubezpieczalni społecznej pod batutą p. Powiadowskiego, zagrała także orkiestra straży ogniowej Gwarectwa Renard. Zaznaczmy, że nie była to jedyna w tym dniu uroczystość w Zagłębiu. O g. 12.30 Wojewoda, Starosta wraz z lokalnymi oficjelami udali się do Łagiszy, na skrzyżowanie dróg Nowy Bieruń – Częstochowa z drogą Dąbrowa Górnicza – Sączów. Odbyło się tam uroczyste oddanie do użytku sporego fragmentu drogi klinkierowej. Przemawiali m.in. wójt gminy Łagisza p. Dróżdż, dyrektor uruchomionej w grudniu 1932 roku klinkierni Gródków – inżynier Laubitz oraz starosta Boxa. Po powrocie do Sosnowca, o g. 15.30 odbyło się śniadanie urzędowe w salach Stowarzyszenia Techników w Sosnowcu i tak zakończył się bogaty w wydarzenia lokalne dzień. Marcin Lora Źródła: – Przemysłowo-Handlowy Kurier Sosnowiecki (6/1903) – AP 776/2108 – Kurier Zachodni 10.12.1934 nr 338 – http://www.sosnowiec.info.pl/informacje-o-miescie/historia,2,2,33,8,33 – fotopolska.pl – Narodowe Archiwum Cyfrowe – zdjęcie pierwsze, sygnatura: 1-c-1007-3 —– – http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/178280/4580a9534f3ad45fb0adfd14e853722a/  – Paweł Jaworski – Ratusz w Sosnowcu: Pomiędzy faszyzującym modernizmem a „stylem urzędniczym” [1] W latach międzywojennych wiele polskich miast (m.in. Piotrków, Częstochowa) korzystało z pożyczek amerykańskiej firmy „Ulen and Co”. Środki przeznaczone były na inwestycje komunalne. W Sosnowcu wybudowano dzięki niej m.in. wodociągi. Firma miała swoją siedzibę na rogu ulic na rogu Sienkiewicza i Teatralnej. [2] Na podstawie informacji zawartej w publikacji Pawła Jaworskiego – Ratusz w Sosnowcu: Pomiędzy faszyzującym modernizmem a „stylem urzędniczym” – dowiadujemy się, że „z realizacji tej części planu zrezygnowano na rzecz wcielenia zasad urbanistyki modernistycznej. Nowy paradygmat kompozycyjny przyniósł ze sobą przede wszystkim zagładę formy ulicy: zrezygnowano z organizowania przestrzeni zamkniętej pierzejami o wyraźnie ograniczonych proporcjach, a zarazem zaniechano projektowania otwarć i zamknięć. Dodatkowym zakłóceniem kompozycji była zmiana skali, gdyż wzniesione w miejscu przewidywanych kwartałów wieżowce znacząco przewyższały dotychczasową dominantę [tj. ratusz]. Układ przedwojenny i osiedle rozdzielono potężną arterią komunikacyjną [ul. Mościckiego], przy której vis à vis ratusza zbudowano dworzec autobusowy. wieżowce awansowały do rangi nowej dominanty w układzie śródmieścia.” [3] Warto zaznaczyć, że osoba W. Krzyżanowskiego była znacząca jeśli chodzi o Sąd Konkursowy – głównie jego opinie były brane pod uwagę przy ocenie prac oraz późniejszych losach projektu ratusza. Profesor Krzyżanowski był wybitnym architektem w międzywojennej Polsce. [4] Dankowski pełnił funkcję miejskiego architekta od roku 1917. Jedynym udokumentowanym osiągnięciem, do którego udało się dotrzeć autorowi, była pierwsza nagroda  (1 tys. koron) w konkursie na projekt kasyna we Lwowie w roku 1910. [5] Lizena – pionowy, płaski pas muru występujący nieco z jego lica. [6] Paweł Jaworski – Ratusz w Sosnowcu: Pomiędzy faszyzującym modernizmem a „stylem urzędniczym”