Grodzieckie Towarzystwo, czyli historia „czarnego złota”

Obecna dzielnica Będzina – Grodziec to pod względem historycznym przemysłowa stolica Zagłębia Dąbrowskiego. Zaś region ten można bez wahania uznać za industrialne serce Królestwa Polskiego w okresie zaborów i jeden z najważniejszych okręgów przemysłowych w Drugiej Rzeczypospolitej. W Grodźcu funkcjonowały m.in.: fabryka cementu portlandzkiego, huta cynku, browar/gorzelnia. Ale najważniejszym skarbem tych terenów było „czarne złoto” – węgiel.

W Grodźcu węgiel kamienny wydobywano od XIX w. Pierwszą kopalnią na tych terenach była założona w 1823 r. przez ród Bontanich (a nie jak mylnie sądzono przez Maurycego Kossowskiego) kopalnia „Barbara”. Z czasem pojawiła się tu także kopalnia „Maria”, która w XX w. zyskała nazwę „Grodziec I”.
W roku 1899 powstało Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla Kamiennego i Zakładów Przemysłowych. Jego statut został zatwierdzony przez władze carskie dwa lata wcześniej. W ówczesnym statucie tegoż przedsiębiorstwa czytamy: Celem rozwoju eksploatacji pokładów węgla i rud, znajdujących się w majątku Grodziec w powiecie Będzińskim, gubernji Piotrkowskiej, a należących do szlachcica Stanisława Ciechanowskiego, jak również celem wzniesienia i w następstwie prowadzenia fabryk i zakładów, przerabiających bogactwa mineralne kopalnie, zawiązuje się Towarzystwo Akcyjne pod nazwą: „Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych”. (…) Stanisław Ciechanowski, oddaje na własność Towarzystwa: a) koncesje na prawo eksploatacji płodów kopalnych, znajdujących się na jego własnych gruntach, jak i na gruntach włościańskich w obrębie wsi Grodziec, w powiecie Będzińskim, gub. Piotrkowskiej (…) b) część gruntów należących do Dóbr Grodziec w nomenklaturze „Boleradz”.
Założycielem Grodzieckiego Towarzystwa i jego pierwszym prezesem był przemysłowiec, właściciel dóbr Grodziec – Stanisław Ciechanowski (1845-1927), zaś najważniejszym dyrektorem Stanisław Marian Skarbiński senior (1856-1925). Głównymi akcjonariuszami w Grodzieckim Towarzystwie zostali przedstawiciele rodów Friedlaenderów oraz Donnersmarcków. Na przełomie XIX i XX w. zaliczali się oni do elity górnośląskich przemysłowców. W 1899 r. kapitał zakładowy przedsiębiorstwa wynosił 1750 000 rubli złotem, podzielonych na 14 tysięcy akcji, o wartości 125 rubli złotem każda. Siedziba Grodzieckiego Towarzystwa znajdowała się w Grodźcu.

Skład pierwszego Zarządu Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych

ZARZĄD GRODZIECKIEGO TOWARZYSTWA KOPALŃ WĘGLA I ZAKŁADÓW PRZEMYSŁOWYCH PRZEDSTAWIONY
W SPRAWOZDANIU ZA 1899 ROK

PREZES ZARZĄDU
Stanisław Ciechanowski

DYREKTOROWIE ZARZĄDU
Stanisław Skarbiński
Hugo Lobe
Karol Deike
Friedrich Friedlaender

ZASTĘPCY
Andrzej Garbiński
Książę Wilhelm Radziwiłł
Wilhelm Wellisch

CZŁONKOWIE KOMISJI REWIZYJNEJ
Jerzy Meyer
Dr. Alfred Martin
Oskar Vogt

Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

Grodzieckie Towarzystwo z chwilą powstania rozpoczęło realizację szeregu inwestycji. Miały one miejsce przede wszystkim w okresie zaborów oraz dwudziestolecia międzywojennego. Dzięki odpowiednio dużym nakładom finansowym zbudowano: kolonię robotniczą, składającą się z 23 kilkupiętrowych budynków oraz kolonię urzędniczą (dla pracowników umysłowych) liczącą 12 domów. Ponadto wzniesiono gmach siedziby zarządu (1902 r.), utworzono park, zbudowano wieżę ciśnień (1902 r.). Wkrótce powstały: szkoła (1910 r.), szpital (1902 r.) i ambulatorium (1911 r.), klub dla urzędników, w którym mieściło się m.in. kasyno (1911 r.), jatka mięsna (1913 r.), biblioteka oraz sala gimnastyczna.
Najważniejszą inwestycją Grodzieckiego Towarzystwa była duża i nowoczesna, jak na ówczesne czasy, kopalnia węgla kamiennego „Grodziec II”. Grodzieckie Towarzystwo wybudowało także infrastrukturę określaną w ówczesnej prasie fachowej jako kopalnię „Grodziec III”, ale jej żywot był krótki (zakończył się w 1904 r.) i ograniczył się do jednego szybu.
Lokalni włościanie otrzymali od przedsiębiorstwa odszkodowania za grunty zajęte pod wspomniane przedsięwzięcie. Jednakże nie obyło się na tym polu bez poważnych konfliktów. W sprawozdaniu Grodzieckiego Towarzystwa za rok 1900 czytamy: Dopiero 6(19) października r. z. weszliśmy w posiadanie potrzebnego nam terytorium. Właściciele powierzchni przeciwstawiali czynny opór, niszczyli postawione przez władze kopce graniczne i rowy, tak że parokrotnie przy pomocy organów policyjnych musiały te znaki być wznawiane.
Kopalnia „Grodziec” II powstała w latach 1899 – 1901. We wspomnianym 1901 r. rozpoczęto na niej wydobycie. Do roku 1939 grodziecka kopalnia wybudowała pięć szybów. W międzyczasie toczył się proces jej modernizacji, który miał na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania zakładu, a także dotrzymanie kroku konkurencji. Na marginesie należy dodać, iż Grodzieckie Towarzystwo przed wybuchem drugiej wojny światowej zaopatrywało Grodziec w bieżącą wodę i prąd, co było istotne dla rozwoju wsi.
Grodziecki węgiel w okresie dwudziestolecia międzywojennego sprzedawany był nie tylko na terenie Rzeczypospolitej i Wolnego Miasta Gdańska. Zbyt na niego był również m.in. w: Austrii, Czechosłowacji, Szwecji, Norwegii, Francji, Włoszech, Danii oraz Islandii. Grodzieckie Towarzystwo z powodzeniem konkurowało w tym względzie z innymi, zagłębiowskimi kopalniami.
Od 1928 r. akcje Grodzieckiego Towarzystwa były notowane na warszawskiej giełdzie. W latach 30-tych wdowa po Stanisławie Ciechanowskim – Maria Ciechanowska (1863-1953) zblokowała na drodze sądowej niekorzystne porozumienie Grodzieckiego Towarzystwa z Towarzystwem Górniczo – Przemysłowym „Saturn”. Niedługo po tym wydarzeniu Grodzieckie Towarzystwo przejął belgijski koncern „Solvay”, który był w tym czasie właścicielem grodzieckiej cementowni oraz kopalni „Grodziec I”. Podczas drugiej wojny światowej kopalnia „Grodziec II” pozostała w rękach koncernu. Co ciekawe, podczas drugiej wojny światowej część ul. Barlickiego, przebiegającej przy grodzieckiej cementowni nosiła nazwę Solvaystraße.
Po wojnie tymczasowym kierownikiem Grodzieckiego Towarzystwa został Stefan Piotr Jan de Summer Brason (1901-1989). W Monitorze Polskim w sierpniu 1947 r. pojawiła się następująca informacja o Grodzieckim Towarzystwie: Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych, Spółka Akcyjna w Grodźcu. Adam Rzewuski. Kurator Spółki Akcyjnej bez prawa zarządu majątkiem spółki. We wrześniowym numerze gazety znalazła się informacja, iż Grodzieckie Towarzystwo zostało przejęte przez państwo polskie.
W okresie PRL-u grodziecka kopalnia należała do Dąbrowskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Decyzja o jej zamknięciu została podjęta w 1998 r. Ostatni wagon węgla wyjechał z niej rok później. Był to najdłużej działający tego typu zakład w obecnej dzielnicy miasta Będzina.

Grodziecka kopalnia węgla kamiennego „Maria”, późniejszy „Grodziec I”
(Zdjęcie ze zbiorów Doroty Starościak)

Najstarszy grodziecki sztandar górniczy z 1879 r.
(Fot. Jerzy Sz. Wieczorek)

Budynek maszyny wyciągowej i szyb „Zygmunt” kopalni „Maria” („Grodziec I”). 1973 r.
(Fot. Jerzy Sz. Wieczorek)

Nieistniejący już budynek kopalni „Maria” w Będzinie – Grodźcu (ul. Wojska Polskiego)
(Fot. Robert Garstka)

Fragment mapy Grodźca z 1929 r. z zaznaczonymi na niej zakładami, w tym kopalnią „Grodziec II”
(Zbiory Filipa Wacha)

Jedno ze zdjęć kopalni „Grodziec II” autorstwa Braci Altman. Okres przed 1939 r.
Okres dwudziestolecia międzywojennego.
(Zdjęcie ze zbiorów Doroty Starościak)

Kopalnia „Grodziec II”. Stan sprzed 1939 r.
(Zdjęcie ze zbiorów Filipa Wacha)

Kopalnia „Grodziec II”. Stan sprzed 1939 r.
(Zdjęcie ze zbiorów Filipa Wacha)

Kopalnia „Grodziec II”. Stan sprzed 1939 r.
(Zdjęcie ze zbiorów Filipa Wacha)

Pracownicy warsztatów mechanicznych Grodzieckiego Towarzystwa. 1935 r.
(Zdjęcie ze zbiorów T. Michalak. Repr. Jerzy Sz. Wieczorek)

Grodzieckie osiedle robotnicze. Początek XX w.
(Zdjęcie ze zbiorów Jerzego Sz. Wieczorka)

Jeden z budynków Grodzieckiego Towarzystwa dla dozorców kopalnianych w Będzinie – Grodźcu
(Fot. Dariusz Majchrzak)

Osiedle robotnicze Grodzieckiego Towarzystwa w Będzinie – Grodźcu (ul. Konopnickiej)
(Fot. Dariusz Majchrzak)

Jeden z budynków na osiedlu urzędniczym Grodzieckiego Towarzystwa w Będzinie – Grodźcu (ul. Barlickiego)
(Fot. Dariusz Majchrzak)

Budynek dawnego ambulatorium Grodzieckiego Towarzystwa w Będzinie – Grodźcu
(Fot. Dariusz Majchrzak)

Szkoła Grodzieckiego Towarzystwa w Będzinie – Grodźcu
(Fot. Dariusz Majchrzak)

Na zdjęciu tytułowym Akcja Grodzieckiego Towarzystwa z 1922 r. (Zbiory Filipa Wacha)

 

Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):
I. Źródła archiwalne:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach:

• Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna 1891 – 1945 [1958]

II. Opracowania:

1. Chlebowski C., Bez pokory, T. 1, Warszawa 1997
2. Majchrzak D., Gospodarcza, społeczna i kulturowa ewolucja Zagłębia Dąbrowskiego na przestrzeni wieków na przykładzie Grodźca – maszynopis
3. Starościak D., „W dziełach swoich…” Przemysłowcy i społecznicy Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX wieku, Dąbrowa Górnicza 2014

III. Inne:

1. Materiały ze zbiorów Filipa Wacha